مرغ چه غذایی بخورد تا گوشت و تخم مرغ سالم تولید کند!؟

مرغ چه غذایی بخورد تا گوشت و تخم مرغ سالم تولید کند!؟

به قلم: دکتر مهدی ضرابی فروردین 1397

مقدمه:

موضوع خوراک طیور امروزه به یک تکنولوژی تبدیل شده و صنایعی ویژه برای تهیه آن با استفاده از مواد اولیه مختلفی چون انواع علوفه ها، غلات، پودر پر و استخوان، پودر خون و تنوعی از افزودنی های جزء تر مانند مکملها، ویتامینها، و داروهای دامپزشکی به وجود آمده است. این ترکیبات در کارخانه خوراک دام وطیور به صورت خوراک های فرموله شده آماده عرضه می گردند. در دانش پرورش طیور شناخت احتیاجات غذایی طیور، کنترل کیفیت اجزای خوراک، مدیریت کارخانجات خوراک سازی و انبار کردن مواد خوراکی و خوراک ها امری حساس و ضروری است.

اگرچه تکنولوژی خوراک طیور " به کار بردن تکنیک های فیزیکی، بیوشیمیایی، بیولوژیکی و مهندسی برای افزایش بازده ی مصرف مواد خوراکی توسط دام به منظور گسترش صنعت پرورش و خوراک دام و طیور" است و کارخانجات خوراک طیور و صنعت مرغداری بدنبال سود بیشتر با فروش بیشتر این کالای آسان مصرف و به صرفه هستند که دارای قابلیتهایی چون تغییر دانسیته ی خوراک، تغییر خوش خوراکی، افزایش میزان مواد مغذی، افزایش قابلیت دسترسی مواد مغذی، حذف اجزای نامطلوب، بهبود کیفیت نگه داری، کاهش کپک ها، سالمونلا، و دیگر ترکیبات مضر می باشد اما همین موارد نقطه تقابل با خوراک سالم طیور را پدید آورده است. از طرف دیگر روش های مختلفی برای فرآوری و مصرف خوراک برای تغذیه طیور وجود دارد که امروزه استفاده از شکل "پلت" (شکل لوله ای فشرده شامل همه مواد اولیه با هم که به قطعات کوچک شکسته میشود) بیشتر مورد توجه است. هدف از پلت نمودن و تبدیل اجزا غذا به این خوراک های متراکم، به کار بردن مقادیر مناسب حرارت، رطوبت و فشار برای تغییر مواد خوراکی غیر خوشخوراک و حاوی گرد و غبار به مواد خوش خوراک تر و با امکان حمل و نقل آسان است. خوراک پلت از نظر صاحبان این صنعت و مرغذاران صنعتی مزایای زیر را دارد:

افزایش خوش خوراکی و بهبود مصرف خوراک.
بهبود ارزش غذایی خوراک های مختلف.
افزایش دانسیته ی خوراک و کاهش فضای مورد نیاز برای ذخیره ی آن.
از بین رفتن قدرت تفکیک اجزای جیره و تغذیه ی انتخابی توسط طیور.
کاهش ضایعات مواد خوراکی به وسیله ی طیور.
کاهش هزینه ی حمل و نقل.
از بین رفتن مواد بازدارنده و ژلاتینه شدن نشاسته در نتیجه ی اعمال حرارت.
افزایش مصرف خوراک، افزایش میزان رشد و بهبود ضریب تبدیل غذایی.

اما در فلسفه تولید طیور (خصوصا مرغ) سالم و ارگانیک استفاده از خوراک سالم و ارگانیک یک ضرورت اجتناب ناپذیر است که متاسفانه این اصل با نوع و کیفیت مواد اولیه این خوراکها، شیوه آماده سازی و خصوصا ویژگی مصرف آنها ( حذف تغذیه ی انتخابی توسط طیور ) کاملا در تضاد است. لذا مرغهایی که با خوراک آماده از این دست (مانند پلتهای موجود در بازار) تغذیه شوند نمی توانند گوشت و تخم مرغهایی منطبق با استاندارد سلامت غذا و ارگانیک تولید نمایند.

موارد زیر بخشی از این تضاد را روشن می کند:

1- تغییر در مواد پایه غذا(معیارهای تعیین کیفیت پلت):

نتایج بررسی های مختلف نشان می دهد که اتصال اجرای تشکیل دهنده ی پلت ماحصل انحلال و کریستالی شدن مجدد اجزای تشکیل دهنده ی خوراک از جمله نشاسته، قندها، چربی ها یا همان مکانیسم سخت شدن پس از مایع شدن می باشد. مشخص شده است که خواص کیفیت فیزیکی پلت (درجه ی سختی و میزان ماندگاری)، تحت تاثیر ترکیبات شیمیایی اجزای تشکیل دهنده ی خوراک کامل قرار می گیرد. در مجموع اثر ترکیبات شیمیایی اجزای تشکیل دهنده ی خوراک کامل ممکن است پس از اعمال فشارهای فیزیکی در جریان پلت سازی تغییر یابد.

2- توجه به رشد سریع طیور:

مطابق گزارش های موجود، حیواناتی که با خوراک های پلت شده تغذیه می شوند در مقایسه با آنهایی که با خوراک مش تغذیه می گردند، دارای میانگین رشد روزانه ی بالاتری هستند.

3- افزودن مواد خاص برای بهبود کیفیت پلت سازی:

یافته ها نشان می دهند که برخی از مواد اولیه خواص پلت سازی را به طور قابل توجهی تغییر می دهند. محققین به این نتیجه رسیدند که افزودن 10 درصد ملاس نیشکر یا ملاس چغندر قند همراه با فراورده های فرعی جامد از میزان مواد پودری کاسته و ظرفیت پرس ویژه را بهبود می بخشد. کنجاله ی پنج دانه در مقایسه با کنجاله سویا و کنجاله کلزا پلت هایی با ماندگاری بیشتر تولید می کنند(به حدول زیر دقت کنید).

4- استفاده از مواد اولیه مختلفی که با اصل سلامت غذا مغایرت دارند

غذای پلت چه بدلیل ضرورت انجام روشهای صنعتی برای تهیه آن (مانند خواص یک دست شده، گرفتن حفره، سبک بوده، خرد نشدن، پرس پذیری و ...مانند موارد بند قبل) و چه به لحاظ انتخاب نوع مواد اولیه مصرفی در آن که در درجه اول به اقتصادی بودن قیمت تمام شده آن توجه میشود یک غذای انتخابی برای طیور نیست و به عبارت بهتر مرغها باید فقط همان چیزی را بخورند که در پلت یا غذای مش وجود دارد. این نکته بسیار در سلامت غذای طیور اثر منفی میگذارد. طیور، آبزیان و دامها در کشاورزی ارگانیک باید آزادانه نوع غذای خود را انتخاب کنند.

نگاهی به برخی از ترکیبات درون پلت بخوبی این نگرانی را تایید می کند. استفاده از منابع پایه پروتئین مانند ضایعات فرعی دامی کاملا مغایر سلامت غذا و استانداردهای ارگانیک است. متاسفانه دانه های روغنی و مشتقات آن غالبا از ارقام تراریخته ارزان قیمت (به نسبت ارقام معمولی) هستند که مصرف آنها در تولید طیور سالم و ارگانیک ممنوع است. وجود روغن صنعتی پالم هم در جیره یک پدیده صنعتی است و باز هم برای سلامت طیور در حوزه تولید فرآورده غذایی انسانی (بدلیل تاثیرات بعدی پالم صنعتی بر انسان) جای تامل و بررسی دارد. مصرف ذرت که از اصلی ترین منابع غذایی طیور به شمار می آید نیز اگر از ارقام تراریخته باشد(که متاسفانه غالبا چنین است) مجاز در برنامه طیور سالم و ارگانیک نیست. حتی غلاتی چون گندم و جو و ذرت و آرد آنها باید نه تنها از ارقام تراریخته نباشند بلکه از نظر آلودگی به مایکو توکسینها کاملا بررسی شوند.

گذشته از اصل این مواد اینکه با فرض مناسب بودن آنها در جیره هرکدام از منابع پایه گیاهی چگونه تولید شده اند باز هم کاملا در کشاورزی ارگانیک محدودیت مصرف در جیره را خواهد داشت. یعنی با فرض استفاده از ارقام غیر تراریخته تمام منابع پایه گیاهی باید خود طبق استانداردهای ارگانیک تولید شده باشند (عمدتا عاری از باقیمانده سم وکود شیمیایی باشند) تا بتوان از آنها در جیره استفاده کرد.

جدول ارزش غذایی و خواص پلت پذیری برخی مواد خوراکی در غذای طیور

(اقتباس از سایتشرکت خوراک دام، طیور و آبزیان سولارسوی البرز، تدوین دکتر کاوه جعفری خورشیدی و همکاران- فروردین 1398)

نام خوراک	ترکیبات شیمیایی					فاکتورهای فیزیکی
پروتئین خام	چربی خام	الیاف خام	نشاسته	جرم حجمی	کیفیت پلت	ظرفیت پرس	پوشش دای
ضایعات کارخانجات غذایی
آرد جو	107	22	47	490	480	5	6	5
آرد ذرت	87	38	21	585	610	5	7	6
آرد مایلو	90	28	40	580	540	4	6	7
آرد یولاف	112	48	106	378	520	2	3	7
برنج	78	20	88	580	480	5	5	4
آرد گندم	119	17	23	555	540	8	6	3
دانه های روغنی و مشتقات آن
کیک نارگیل	207	82	130	5	480	7	8	6
پنبه بدن پوسته	403	308	28	0	640	7	8	6
کنجاله پنبه دانه	436	30	118	8	610	8	6	7
کیک بادام زمینی	469	79	54	63	620	7	8	4
کنجاله بادام زمینی	503	5	125	20	670	8	6	5
کنجاله بزرک	334	31	94	16	560	7	6	5
کیک هسته پالم	146	91	188	4	480	6	7	4
کنجاله هسته پالم	152	21	189	3	700	6	5	5
هسته کامل پالم	93	478	102	0	750	3	8	3
کنجاله منداب (کلزا)	343	22	114	11	510	6	6	6
کنجاله کنجد	451	114	62	14	560	7	7	4
کنجاله سویا	449	18	53	8	500	4	5	4
دانه روغنی سویا	356	189	53	9	480	4	8	3
کیک اکسپلر آفتابگردان	383	71	167	35	560	6	6	4
کنجاله آفتابگردان	339	20	192	26	530	6	5	5
ضایعات فرعی دامی
پودر خون	878	7	0	0	560	3	5	3
چربی (افزوده شده به میکسر)	0	1000	0	0	900	10- >	10<	0
پودر پر	824	76	0	0	400	4	5	5
آرد ماهی	564	116	0	0	640	4	7	5
پودر گوشت	569	100	22	0	620	5	7	3
پودر گوشت و استخوان	498	91	16	0	690	4	7	4
پودر ضایعات طیور	711	133	27	0	590	3	8	4
لگوم ها
لوبیای زراعی	254	13	73	376	690	7	5	5
نخود	206	11	55	410	720	6	5	5
عدس	229	13	45	422	800	4	4	5
دانه لوکاست	40	0	71	0	400	4	4	6
سایر مواد خوراکی
دانه های تقطیری	252	67	126	24	320	3	4	5
تفاله مرکبات	61	22	118	13	330	7	3	6
کنجاله نطفه ذرت	142	53	69	339	480	5	8	3
خوراک گلوتن ذرت	185	38	70	188	540	3	4	6
کنجاله گلوتن ذرت	607	37	11	156	480	4	5	5
تاپیوکا	24	4	43	655	640	5	3	7
عناصر معدنی	0	0	0	0	1000	2	4	10

حال سوال مهم این است که خوراک سالم برای مرغ چه خوراکی است؟

جواب بسیار ساده است!

همان غذایی که اگر مرغ آزادانه چرا کند میتواند از دل طبیعت بدست آورد. اصل چرای آزاد اصل مهم دیگر در تولید طیور سالم و ارگانیک است. این طیور انواع دانه ها و کرم و حشرات را از دل طبیعت انتخاب میکنند. سلامت آنها در گروه حرکت دائمی آنها (برعکس سیستم پرورش بسته آنها) و انتخاب نوع غذای مورد نیازشان است که طبیعت در اختیارشان قرار داده است. حتی دویدن و جستجوی بدنبال کرم خاکی و حشره است که مانع بیمار شدن مرغ و نیاز به مصرف دارو میشود.

امروزه در کشاورزی ارگانیک همین اصول مد نظر قرار گرفته است. چنین مرغهایی گوشت و تخم مرغ سالم تولید می کنند. لذا صنعت مرغداری باید به این سمت برود. در سوئیس بعد از سال 2020 دیگر هیچ سالن مرغداری و دامداری بسته وجود ندارد و همه دامها و طیور باید چرای آزاد داشته باشند.

اشکال این سیستم پرورش از دید صنعت مرغذاری فشرده پایین آمدن تعداد مرغ قابل پرورش و افزایش دوره رشد است چراکه در مرغذاری ارگانیک تعداد مرغ در واحد سطح بسیار کمتر از مرغذاری بسته است و لذا مرغذار به مساحت بیشتری نیاز دارد. در روش پرورش ارگانیک مرغها زندگی فشرده ندارند تا با زور غذای پلت و خاموش روشن کردن دایم چراغهای سالن پرورش( برای تحریک مرغ به دان خوردن که بدترین استرس برای حیوان است!!) زود وزن قابل عرضه برای بازار را پیدا کنند. اگر یک مرغ در سیستم بسته طرف 35 تا 40 روز از سن جوجه یک روزه به یک کیلو برسد در سیستم چرای آزاد این زمان به 90 یا بیشتر می رسد که این ابدا برای مرغدار صرفه اقتصادی ندارد.

اما از سوی دیگر آیا نمی شود به یک سیستم میانه نیز فکر کرد؟ سیستمی که مزرعه برای چرای مرغها وجود دارد اما میتوانند غذای کمکی بخورند تا زودتر وزن مناسب بازار را بگیرند و باعث رغبت مرغذاران برای سرمایه گذاری شوند؟ بله وجود دارد...

در دانش نوین پرورش طیور ارگانیک حتی اگر نخواهند تماما استاندارد ارگانیک را رعایت کرده و مرغها را آزاد بگذارند در جیره آنها (نه به شکل پلت بلکه مش) از مواد پایه پروتئین طبیعی سالم استفاده می کنند. یهنی همان کرم خاکی و لارو حشره ای که خودش شکار می کند را حالا به صورت پودر آماده در اختیارش می گذارند.

این صنعت نوین در دنیا تجربه تجاری پیدا کرده و در ایران نیز در حال شکل گیری است. در دانشگاه های کشور تحفیفات ارزنده در این خصوص انجام شده که بسیار امیدوار کننده است و صنعت غذای طیور و مرغذاری ها میتوانند از این نتایج بهره ببرند. جایگزین شدن همین مواد بجای مواد خطر سازی چون ضایعات دامی و گیاهان تراریخته و روغن پالم به آسانی امکان پذیر است و نه تنها جیره با ارزش غذایی بیشتر تولید می کند بلکه فوائد بی نظیر دیگری چون تولید گوشت خوش خوراک تر و عدم بیماری طیور (و نتیجتا عدم نیاز به داروهای دامپزشکی نظیر آنتی بیوتیکها) را دارد.

در یک بررسی (تحقیقات پایان نامه کارشناسی ارشد) در دانشگاه منابع طبیعی گرگان در سال 1394 استفاده از پودر کرم خاکی در جیره مرغ گوشتی به شرح زیر مورد آزمایش قرار گرفته است:

"به منظور تعیین اثر سطوح مختلف پودر کرمخاکی (Eisenia fetida)بر عملکرد و خصوصیات لاشهی جوجههای گوشتی، آزمایشی با استفاده از 96 قطعه جوجه یک روزه سویه راس در قالب یک طرح کاملا تصادفی با چهار سطح پودر کرمخاکی (صفر، 2،4 و 6 درصد) انجام شد. برای هر تیمار آزمایشی، 4 تکرار در نظر گرفته شد و در هر تکرار، 6 قطعه جوجه قرار گرفت. جوجهها به مدت 6 هفته تحت تیمارهای آزمایشی قرار گرفتند. در پایان دوره آزمایش از هر واحد آزمایشی دو قطعه جوجه کشتار شد. استفاده از سطوح مختلف پودر کرمخاکی در جیرههای آزمایشی اثرات معنیداری بر عملکرد و صفات لاشهی جوجههای گوشتی ایجاد نمود. نتایج نشان داد که استفاده از پودر کرمخاکی (2٪) به طور معنیداری سبب افزایش وزن بدن گردید (05/0>p)، در حالی که اثری بر مصرف خوراک و ضریب تبدیل خوراک نداشت. درصد ماهیچه سینه جوجههای تغذیه شده با سطوح 2، 4 و 6 درصد از پودر کرمخاکی به طور معنیداری بیشتر از گروه شاهد بود (05/0>p)، این در حالی است که استفاده از پودر کرمخاکی اثری بر دیگر خصوصیات لاشه (درصد لاشه، درصد ران و چربی محوطه بطنی) نداشت. جوجههایتغذیهشده باپودر کرمخاکی، LDL کمترو HDL خون بیشترینسبتبهگروهشاهدداشتند (05/0p<). با توجه به نتایج این آزمایش، استفاده از پودر کرمخاکی سبب افزایش وزن نهایی و افزایش درصدماهیچه سینه و سبب کاهش سطح LDL و افزایش سطحHDL خون در جوجههای گوشتی میشود."

برای اطلاعات بیشتر در اینمورد مقاله با عنوان "بررسی سطوح مختلف پودر کرم خاکی (Eisenia fetida) بر عملکرد وکیفیت گوشت ران و سینه در جوجه های گوشتی" را در مجله زیر بخوانید:

تحقیقات تولیدات دامی، سال پنجم شماره اول، بهار 1395 صفحات 75-63